ZAZACA YA SİYASİ DEĞİL, BİLİMSEL YAKLAŞIM...
Gönderen Unknown
| YORUM - Muhammed KAYRAN | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Pazar, 27 Ocak 2013 20:20 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 Birkaç gün önce görevinden alınan Milli Eğitim Bakanımız Ömer Dinçer’in “Uzmanlar bizi yanıltmış Zazaca meğerse ayrı bir dilmiş!” demesinin üzerinden çok uzun bir süre geçmeden Artuklu Üniversitesi’nde aldığım Zazaca derslerinin sonucunda uzmanlar beni de kandırmayı başardı (!) Ben de artık Zazacanın Kürtçe olduğu konusunda hiçbir şüphe duymuyorum.
Biz Türkiye’nin ilk resmi Kürtçe öğretmeni adaylarına Artuklu Üniversitesi’nde ders veren uzmanın adı Malmisanîj (Mehmet Tayfun). İlk Zazaca-Türkçe sözlüğün yazarı 1952 Diyarbakır doğumlu Malmisanîj, dünya genelinde Zazaca konusunda söz söyleme hakkına sahip olarak tanınan en güçlü isim. İsveç’ten davet üzerine gelerek Artuklu Üniversitesi’nde Zazaca dersleri veriyor bize.
Anadili Kürtçenin Kurmancî lehçesi olan, daha önce Zazaca ile şarkılar haricinde karşılaşmış biri olmadığım, o dersin adını duyduğumda da başarma yönünde şüphesi olan biri olarak daha ilk derste Zazacayı anlamaya başlamam elbette uzman Malmisanîj sayesinde oldu. Bu yazımda hem yeni bilgilerimin öğreticisi Malmisanîj’dan hem de daha önce YYÜ’ de bize Dilbilim dersleri veren Elazığlı hoca Dr. İlhan Uçar’dan edindiğim iki farklı bilginin algı terazimdeki ölçüsünün sonuçlarını paylaşacağım.
Bilimle siyasetin asla aynı çizgide yürüyemeyeceğinden hareketle kimin niçin “Zazaca Kürtçedir”, kimin niçin “Zazaca Kürtçe değildir.” Dediğini önemsemeden bilgilerimi bu siyasi umut ve fobilerin dışında bilimsel verilerle aktarmak istiyorum. Tahmin edebileceğiniz gibi Türk Irkçı düşüncesine göre bırakalım Zazacayı dünyanın bütün dilleri zaten Türkçe sayılırken Kürtçe diye bir dil bile varsayılmazken sonradan varlığı kabul edilen Zazacanın Kürtçe olmasını kabul edilemez. Aynı şekilde Kürt halkının ittifakını yükseltmek ve tarihsel bağlarıyla Kürt milletini bütünleştirmek isteyen bir düşünceye göre de Zazacayı Kürtçeden ayrı düşünmek mümkün değildir. Biz bu siyasi arzularla bilime yaklaşmayı reddederek gerçekten bilimsel olarak Zazacanın dil olarak durumunu incelemeye çalışacağız.
Türk Dilbilimci Dr.İlhan Uçar’ın Bilgileriyle Malmisanîj’dan öğrendiklerimizi harmanlıyoruz.
Dr. İlhan Uçar 1998’de YYÜ Türk Dili ve Edebiyatı bölümünde 1.Sınıftayken Türkiye Türkçesi dersimize giriyordu. İlhan Bey ilk dersinde 50 kişilik sınıf mevcudumuz karşısında ilkin Türkiye Türkçesi’nin güzelliği ve korunması gerektiği hakkında konuşmadı, onun ilk dersi Kürtçenin dil olmadığını ispatlama çalışmasıyla geçti.
Dr. İlhan Bey yaptığı yoklamanın ardından tahtaya “Vakt-i yasyon vara!” şeklinde bir cümle yazdı ve bize Kürtçenin yokluğunu bu cümleyle ıspatlayacağını söyledi. Bu cümlede yaptığı morfoloji komedisini daha sonraki bir yazıda ele almayı düşünüyorum ancak bu yazıda onun aynı derste dil kabul edilme ilkeleri hakkında verdiği ve bana da mantıklı gelen bilgilerini paylaşmak istiyorum. Buna göre bir halkın konuşurken kullandığı seslerden, sözcüklerden ve gramer kurallarından oluşan dilin dil olarak kabul edilme ilkelerinin belli başlı olanları şunlardır:
1- Her şeyden önce fiil kökleri o dilin kendine ait olmalıdır.
2- Sayı sistemi özgün olmalıdır.
3- Zamirler özgün olmalıdır.
4- Organ İsimleri ile bitki ve hayvan isimleri özgün olmalıdır.
5- Dilin içindeki farklılıklar arttıkça önce “ağız”a sonra “şive”ye sonra “lehçe”ye varır. Eğer söz dizimi ve gramer de tamamen ayrılırsa iki farklı dile dönüşür.
Şimdi İlhan Hoca’dan öğrendiğimiz bu değerli bilgiler ışığında Malmisanîj’dan öğrendiğimiz yeni bilgilerle Zazacayı inceleyelim.
1- Her şeyden önce fiil kökleri o dilin kendine ait olmalıdır.
En baştan şunu belirtmeliyiz ki diller arasında isim soylu sözcük alışverişi doğaldır ve dili fakirleştirmez. Ancak insanlık tarihinin başlangıcından itibaren bugüne kadar insan fiilleri aynı olduğu için bir milletin hareketlere verdiği isimler kendine ait olmalıdır ki başka dillerden fiil alışverişi söz konusu olamaz. Şayet iki dilin fiilleri aynı ise bu iki dil %100 aynı dil ailesinden gelmiştir veya kadim bir üst dilden gelmişlerdir. Bu anlamda Kürtçe, Farsça ile birlikte Hint Avrupa dil ailesinin İran kolundan bir dildir ki 4. Maddede açıklayacağımız sebepten dolayı Kürtçe ile Farsça bin yıldan fazladır birbirinden ayrılmıştır.
Bir cümlenin dili cümledeki fiillerden anlaşılır.
Örneğin “Sabah chat yapıyordum. “ cümlesini ele alalım.
Bu cümledeki ;
Sabah sözcüğü Arapça
Chat sözcüğü İngilizce
Yapıyordum sözcüğü Türkçedir.
Bu cümlenin fiili Türkçe olduğu için başka dillerden isim soylu sözcükleri o dillerin grameriyle bile almış olsa yine de Türkçedir. Aynı sebeple Osmanlı Arapçası veya Farsçası yoktur Osmanlı Türkçesi vardır. Osmanlı Türkçesindeki tüm fiiller Türkçedir. Aynı şekilde baktığımızda Zazacanın tüm fiilleri Kürtçedir. Bu yüzden Zazaca özbeöz Kürtçedir. Zazacadaki fiil kökleriyle Kürtçenin Kurmancî lehçesindeki fiil kökleri ise istisnalar dışında aynıdır ve farklılıkları lehçe düzeyindedir.
Lehçe Düzeyindeki Farklılık Nasıl anlaşılır?
Bu meseleyi anlayabilmek için Türkçenin bir Lehçesi olan Kırgızca ile Türkiye Türkçesi arasındaki ardından Kürtçe ile Zazaca arasındaki farklılık düzeyine bakalım:
Türkiye Türkçesi: Çocuklar okulda dilimizi latin alfabesi ile yazıyor.
Kırgızca: Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen jazat.
Bu iki cümleye anlaşılabilirlik kıstasıyla bakarsak bunların aynı dil olmadığını birkaç sözcüğünün benzediğini ileri sürebiliriz ancak bir dilbilimci olarak baktığımızda birkaç farklı sözcük dışında morfolojik olarak bunların aynı dil olduğunu hemen görürüz. Bu fark Türkçe ile Azerice arasında da diğer tüm lehçesel farklılıklarda olduğu kadardır. Şimdi de Zazaca ve Kurmancî örneğine bakalım:
Türkçe: Tilki çabucak keçiyi güdüyor ve onun sütünü götürüyor yaşlı kadına veriyor.
Kurmancî: Rovî bi lezî bizinê didoşe û şîrê wê dibe dide Pîrê.
Zazakî: Luye lezkanî bize doşena û şîtê aye bena dana Pîrê.
Görüldüğü gibi Türkiye Türkçesi ile Kırgızca arasındaki anlaşılmazlığın ölçüsünden çok daha az bir fark vardır Zazaca ile Kurmancî arasında. Şimdi Malmisanîj’dan öğrendiğimiz bilgiler ışığında her Kurmanç Kürdün Zazacayı kolayca anlayabilmesini sağlayacak bir inceleme yapalım bu cümlelerde.
Kurmanci –Zazaki Fiillerin Kolayca Bulunması.
Bir Kurmanç şu basit yöntemle Zazacadaki fiileri anlayabilir:
Zazaca verilen fiil şimdiki zamanda ise sonu “-na” ile bitmektedir. Biz bu n ayı görmediğimiz zaman fiilin kökünü elde etmiş oluruz. Fiilin kökünü bulduktan sonra ise başına “di-“ ekini getirerek Kurmanci olarak kullanabiliriz. Yukarıdaki örnekte “bena” ve “dana” fiilerini alalım.
bena – dibe (götürüyor)
“-na” yı düşürüyoruz.
“be” kalıyor.
Başına “di-“ koyuyoruz
“dibe” haline geliyor.
Dana- dide (veriyor)
“-na” yı düşürüyoruz.
“da” kalıyor.
Başına “di-“ koyuyoruz
“dida” haline geliyor.
“dide” şeklinde aksanı düzelttiğimizde yine Kurmancî olarak rahatlıkla anlıyoruz.
Bu örneklerde de görüldüğü gibi Kürtçenin Kurmancî ve Zazakî lehçelerinde fiil kökleri aynı olduğundan kesinlikle aynı dil geleneğinden gelmektedirler. Biri birlerini anlama düzeyi Türkçe ile lehçeleri arasındaki farktan daha azdır.
Ses Değişimlerini Bilen Zazalar ile Kurmançar Birbirini Anlar
Nasıl ki yaygın ses değişimlerini tespit eden Türk dilbilimcileri hem Eski Türkçeyi hem de Türkçenin diğer lehçelerini anlayabiliyorsa Kürtler de aynı yöntemle rahatlıkla birbirlerini anlamaktadırlar. Bu bölümde size Malmisanîj’dan öğrendiğimiz ses değişimlerini aktarıyorum.
Ses Olayı—Zazakî-- Kurmancî
D>Z: Zerr-Dil (Kalp)
R>L :Luye- Rovî(Tilki), Zerr- Dil, Pîl- Pîr (yaşlı)
C>J: Cinik- Jinik(Kadın), Roc-Roj(Gün),
J>Z: Roz-Roj(Güneş),
M>V: Zimistan- Zivistan(Kış), Çim-Çav (Göz), Nam- Nav(İsim)
W>XW: Wendin- Xwendin(Okumak)- werdin- Xwarin(Yemek), Weş- Xweş(İyi)
V>B: Vekur- Bakur(Kuzey), Vîst- Bist (Yirmi), , Varan-Baran (Yağmur)
D>G: Adir-Agir (Ateş)
H>K: Her- Ker (Eşek)
A>H: Hak- hêk (Yumurta), Halîn- Hêlîn (Yuva)
Ç>Ş: Şo- Ço (Gitti),
E>I: Pers- Pirs (Soru), Ters- Tirs (Korku), Ber- Bir (Götürdü), Ker- Kir( Götürdü)
G>J: Derg- Dirêj (Uzun), Mezg- Mejî (Beyîn)
G>K: Gêse- Kezî (Saç tutamı), Goremar- Koremar (Yılan çeşidi)
J>R: Erjan-Erzan (Ucuz)
S>Ç: Se- Çi (Ne?), Senî- Çawanî (Nasılsın)
Bu ses değişimleri de gösteriyor ki Kürtçenin Zazakî ve Kurmancî lehçeleri arasında sözcüklerin büyük bir kısmı aynıdır. Ancak aksansal bir farklılık meydana gelmiştir ki bu bir lehçeyi dil haline getirmekten oldukça uzaktır. İki lehçe arasında hiçbir ses değişimi göstermeden tamamen aynı olan sözcüklerin sayısı da hatırı sayılır bir fazlalıktayken tamamen farklı isim soylu bazı sözcükler de vardır. Fakat unutulmamalı ki aynı lehçenin değişik yörelerinde bile aynı anlama gelen farklı kelimeler olabilmektedir.
2- Sayı sistemi özgün olmalıdır.
Sayı sistemleri açısından da Zazacanın Kürtçe olduğunu Türkiye Türkçesi ile Türkçenin bir lehçesi olan Kırgızca arasındaki farkı görerek değerlendirelim.
Görüldüğü gibi Türkçenin Kırgızca lehçesindeki sayılar Türkiye Türkçesindeki sayılar ile aynıdır. Sadece bazı ses değişiklikleri vardır ki dilbilimciler açısından bu küçük farklılıklar önemsizdir. Şimdi de Kürtçenin iki lehçesi olan Zazakî ve Kurmancî lehçelerindeki sayılara bakalım.
Görüldüğü gibi Zazakî ile Kurmancî sayı sistemi aksan farklılığından öteye gitmemiştir ki sayı sistemleri de aynıdır ve aynı dilin lehçeleridirler.
3- Zamirler özgün olmalıdır.
Yukarıdaki yöntemimizi sürdürelim önce Türkçenin kendi lehçesiyle benzerliğine ardından da Kürtçenin lehçeleri arasındaki benzerliğe bakalım.
Türkçenin iki lehçesi arasında ses farklılıkları dışında zamirlerin aynı olduğu görülüyor. Bu benzerlikten yola çıkan dilbilimciler Kırgızcanın Türkçenin bir Lehçesi olduğunu tespit ediyor. Şimdi Kürtçenin Zazakî ile Kurmancî lehçelerindeki şahıs zamirlerine bakalım.
Görüldüğü gibi Zazakî ile Kurmancî lehçeleri arasında da bazı ses ve şekil farklılıkları dışında rahatlıkla aynı zamirler oldukları görülebiliyor.
4- Organ İsimleri İle Bitki Ve Hayvan İsimleri Özgün Olmalıdır.
İlk insanlar öncelikle doğada ve kendilerinde bulunan varlıklara isimler verdiler. Başkalarından ayrı milletler başkalarından öğrenmemişlerde kendileri kendi organlarına isimleri tarihin karanlık çağlarında vermiş olmalıdırlar. Organ isimleri veya hayvan ve bitki isimleri yeni bulunacak teknolojik araçların isimleri gibi başka dillerden gelmiş olmamalıdır. Her dil organlara kendisi isim vermiş olmalıdır. İranî dillerden Kurmancî ile Zazakî lehçelerindeki organ isimlerinin çoğu aynıdır veya aksan düzeyinde farklılıklar göstermektedir. Bu da Zazacanın Kurmancî ile ayrı bir dil olmadığını ikisinin aynı dilin lehçeleri olduğunu gösteren başka bir benzerliktir.
Organ İsmi: Zazaca---- Kurmancî
El: Dest-Dest
Ayak: Linge- Ling veya Pa- Pê
Göz: Çim- Çav (M>V ses değişimi)
Saç: Por- Por veya Pirç
Burun: Kepuge- Kep
Baş: Sere- Ser
Kol: Çengile- Çeng veya Harme- Mil
Sırt: Piştî- Pişt
Meme: Çîçik(çije)- Çîçik
Bitki İsmi: Zazaca---- Kurmancî
Çiçek: Vilike- Kulilk (V>K Ses Değişimi)
Çiftçi: Citkar- Cotkar
Elma: Saye- Sêv (Y>V Ses Değişimi)
Soğan: Pîyaz- Pîvaz (Y>V Ses Değişimi)
Ağaç: Dare- Dar
Üzüm: Tîre(Engure)- Tirê
Karpuz: Zebeşe- Zebeş
Otlak: Merge- Mêrg
Hayvan İsmi: Zazaca---- Kurmancî
Horoz: Dîk- Dîk
Öküz: Ga- Ga
Kedi: Pising- Pisîk
Keçi: Bize- Bizin
Köpek: Kutik- Kuçik (T>Ç Ses değişimi)
Eşek: Her- Ker (H>K Ses Değişimi)
Kuş: Çûçik- Çûk(Çwîk)
Yılan: Mar- Mar
At: Hesp- Hesp
Kısrak: Mahîne- Mehîn
Katır: Estor- Hêstir
Tilki: Luwî(Luye)-Rovî (L>R değişimi)
Görüldüğü gibi yeni sözcükler olması imkânsız olan organ isimleri, hayvan ve bitki isimleri ses değişimleri dışında iki lehçe arasında birebir aynıdır. Aynı durum dağ, göl, köy, ova, plato, yayla gibi coğrafik isimler için de aynıdır. Bunlar iki lehçenin farklı diller olmadığını göstermektedir.
5- Dilin içindeki farklılıklar arttıkça önce “ağız”a sonra “şive”ye sonra “lehçe”ye varır. Eğer söz dizimi ve gramer de tamamen ayrılırsa iki farklı dile dönüşür.
Dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan ve temelleri bilinmeyen bir zamanda atılmış gizli bir antlaşmalar sistemidir. Her millet kendi gizli antlaşmasını en yakınlarıyla başlatır ve bu antlaşmayı dünya zamanı ilerledikçe geliştirerek devam ettirir. Ancak birbirinden izole olmaya başlayan veya göç yoluyla ayrılan gruplar zaman içinde birbirlerinden habersiz olarak antlaşmalarını farklı şekillerde sürdürerek önceki dillerinden ayrılıklar göstermeye başlarlar.
Bu ayrılıklar zamanla oluştuğu için önce aksanla başlayan küçük farklılıklar zamanla kelime farklılıklarına daha sonra da gramer farklılıklarına kadar vararak ayrı diller olmaya başlarlar. Zazakî ile Kurmancî günümüzde lehçe düzeyinde farklılıklar göstermektedir bu ayrılık derinleşerek arttığında iki farklı dil olmaları mümkündür ancak an itibariyle iki farklı dil diyecek kadar farklı değillerdir. Birbirleriyle kaynaşmaları arttıkça iki lehçe arasında yeni bir anlaşma meydana gelir ve farklılık küçük boyutlarda devam eder.
Bu maddede belirtmemiz gereken bazı tarihi ve coğrafi bilgiler gerekmektedir.
Kürtçenin Zazakî lehçesi olarak tanımlanan koluna Zazaca ismini bu lehçeyi konuşanların kendisi değil başkaları vermiştir. Bu lehçeyi konuşan Kürtler kendi konuştukları bu lehçeye yöreden yöreye Kırdkî, Kırmancî, Dimilî isimlerini vermişlerdir.
Örneğin Malmisanîj’dan öğrendiğimiz kadarıyla İlk Zazaca Mevlidin yazarı Hezanlı şair Ehmedê Xasî ise 1898'de Dımıli lehçesiyle yazdığı Mevlid'in sonunda şöyle der: "Yaratıcı'nın (Tanrı'nın) yardımı ve peygamberimizin -S. A. S.- feyiz ve bereketiyle Mewlıdê Kırdi'nin (Kırdce Mevlid'in) hazırlanması, Arap tarihiyle bin üç yüz on altıda Hezanlı Ehmedê Xasî'nin eliyle tamamlandı."
Bundan da ötesi çok ilginç bir bilgi var ki Kemal Badıllı’ya göre Zazalar kendilerini asıl Kürtler olarak tanımlarken Kurmançları, Kürdümsü ve Kürtçük olarak tanımlamıştır. Dersim Kürtleri de tarihteki her olayda Kürt adını kullanmışlardır. Zaza sözcüğü ise bu lehçeyi kullanan aşiretlerden sadece biridir ki bu lehçeyi kullanan herkese Zaza konuştukları dile de Zazaca diyenler Zazaların kendisi değildir. Peter Lerch, 1850'lerde Palu'nun kuzeyindeki Dumbeli Aşiretinin Zazaca konuştuğunu yazar.
Zazalar ile Kurmançlar arasındaki bu dilsel farklılıkların sebebi nedir?
Kürtçenin Zazaca Lehçesi ile konuşan Kürtler, coğrafik olarak daha çok geçit vermez dağlardaki köylerde yaşamış ve uzun zamanlar boyunca diğer aşiret ve köylerle diyalogdan çeşitli sebeplerle çekinmiştir. Bundan dolayı birbirinden coğrafik olarak çok uzak olan halklar gibi dilleri de değişmeye önce ağız, sonda şive sonra lehçe düzeyine kadar farklılaşmıştır. Fakat şurası unutulmamalıdır ki Zazaca en eski Kürtçe metinlerin lehçesi olan Kürtçenin Lorî lehçesine daha yakındır. Yani Kürtler arasında en yaygın konuşulan Kurmancî lehçesine göre daha kadimdir. Ancak Kurmancî ve Soranî lehçeleri yakın zamanlarda yazı diline geçerek kendi gelişimlerini sürdürünce sekteye uğramış olan Zazacaya göre daha işlenmiş lehçeler haline geldiler ve Zazaca sahipsiz kaldı. Günümüzde ise Kürtçenin tüm lehçelerinde eserler verildiği gibi Zazaca(Kırdmanckî) şivesi ile de dergi ve gazeteler çıkmakta, romanlar yazılmaktadır.
Sonuç:
Artuklu Üniversitesi Kürtçe Öğretmenliği bölümünde okuyan biz Kurmanç öğrenciler Öğretmenlerimiz Malmisanîj ve İbrahim Bingöl’den aldığımız Zazaca dersleriyle rahatlıkla Zaza arkadaşlarımızı anlarken onlar da Kurmancî dersleri sayesinde rahatlıkla bizleri anlamaktadır.
Bir bilim dalının uzmanları insanları kandırmazlar “kandırmak işi” ancak siyasilerin işi olabilir.
Zazacanın Kürtçe olmasını istemekle istememek aynı derecede siyasi iken Zazacanın gerçek adının Kırdmancî olduğu ve kadim Kürtçenin bir lehçesi olduğu tamamen bilimseldir.
Anadili Kurmancî veya Zazakî olan çocuklara vereceğimiz birkaç basit metotla birbirlerini rahatlıkla anlamalarını sağlayabilir ve Unesco tarafından 2012 yılında kaybolma tehlikesi taşıyan diller arasında gösterilen Zazacanın kurtarılmasıyla dünya ve ülkemiz kültür mirasını koruyabiliriz.
|
